GorBanjaraSanskruti गोर बंजारा संस्कृती

  गोर बंजारा साहित्य ताण्डा.... आत्मचरित्र लेखक :- आत्माराम कनिराम राठोड ताण्डा.... वाचावा तर का?? (वाचक मत)                    आत्माराम कनिराम तांड्याच्या अंगाखांद्यावर वाढून दलित चळवळीच्या मार्गाने येशूच्या कुशीत विसावलेल झुंजार वादळ यांचं आत्मचरित्र म्हणूनच नव्हे तर सिंधू संस्कृतीच्या गत वैभवशाली परंपरेपासून स्वातंत्र्योत्तर तांड्याच्या नशिबी आलेल्या वैधव्याची जाणिव करुन घेण्यासाठी....................            घर, परिवार, मित्र, तांडा, समाज , संस्कृती, प्रथा-परंपरा, नेते, शासन, त्याची धोरणे या साऱ्या पसाऱ्याचा विरोध करत स्वतः विरुद्ध ही विद्रोह करुन उठणारा हा अवलिया .... ......... आत्माराम कनिराम              लेखक आत्माराम कनिराम यांनी लहानपणापासून ताण्डा अनुभवला, शिकला आणि जगलाही.. त्याची व्यथा पानापानांत वाचायला मिळते. तांड्यात बापाची व्याख्या करताना म्हणतो..       अडाणी असो वा उच्च विद्याविभूषित असो तांड्यातल्या कौटुंबिक मर्यादेत बापाचा शब्द बापाचाच असतो. बालपणात देवादिकांची लागलेली ओढ त्यात " माई " चा मोठा हातभार. त्यातूनच साकारलेल प्रसिद्ध ओवीबद्ध ग्रंथ " श्

        गोर बंजारा तांडा संघटन          " नायक "        गोर बंजारा गणाच्या समाज व्यवस्थेतील तांड्याचा प्रमुख प्रशासक, न्यायदाता व मार्गदर्शक " नायक " हा होय. " नायक " हा शब्द अनेक भाषेत वेगवेगळ्या अर्थाने वापरला जातो. परंतु तांडा " नायक " या नावाला आदराने पाहतो. तांड्याची मान मर्यादा, प्रतिष्ठा नायकाच्या नावाशी जुळलेली असते. तांड्यातील सर्व स्तरातील लोकांना एकत्र ठेवण्याची जबाबदारी नायकाची असते.   तांड्यातील सामाजिक, धार्मिक, आर्थिक अशा सर्व प्रकारच्या कार्यात नायकाची भूमिका महत्वपूर्ण ठरत असते. याच कारणामुळे कदाचित " तांडा " नायकाच्या नावानेच ओळखला जातो. सोमला नायकेर तांडो, आतमा नायकेर तांडो. नायकाच्या तांडा व्यवस्थापनावरच  तांड्याला इतर तांड्यात मानाचे स्थान मिळत असते. विशिष्ट पुजा प्रसंगी नायकाला तांड्याकडून मानाचा " घुंडीवाळो हाडका " दिला जातो.        " नायक " पदाचे महत्त्व       ज्या तांडा समूहात एकापेक्षा अधिक नायकांचे तांडे असतात त्यांच्या संयुक्‍त बैठकीत प्रत्येक नायकाचे पंचमंडळ असते, असावे लागते. या बैठकी

  पुस्तक परिचय_📖📖📖_केसुला मोराये ! लेखक:- काशिनाथ नायक ..गोर शिकवाडी वचारी .,..........................................................          गोर शिकवाडीर माध्यमेती गोर बंजारा समाजेम जुने विचारेर समण घालन आजेर घडीम कु जगताय , कु समाजेन आचे मार्गेम लातू आय, समाजेर परंपरा- धाटी कु टिकाताय येर सारू अनेक वचारी तांडोतांड जाताळी गोरून जगायेर काम कररेच. काशिनाथ नायकेर नाम आजेर वकतेम पेलो आवच...        याडीकार पंजाब चव्हाण " केसुला मोराये" ये पुस्तकेर समिक्षा लकेते.. जनातीच काशिनाथ नायक लकमेलो जोकोण इ पुस्तक वाचेर आन समजन लेयेर खुप इच्छा र.. शिवनारायण भियार ' धोळी बुक सेंटर ' येर कनेती पुस्तक मंगान वाचन काढो. गोरबोलीम सतगरु सेवालालेर विचार आतरा विस्तारपणेती ये पुस्तकेम मांडमेलोच की वाचन विचार करेन लगाडेर ताकद ओंदूर लकणीम छ. पुस्तक वाचेर बाद जे मनेम विचार आय उच आत मांडरोचू..  पुस्तक विचार           गोर शिकवाडीर विचारधारा काइ छ?.. शिकवाडीर काम काइ? शिकवाडी का काडे? ओर उद्देश काइ? ओमाईती काइ वे सकच? बापदादा, डायसाणे काइ केगे? आपणेन कु रेवू लागय? सेवाभायार बोल काइ र? आजे

  गोर बंजारा समाजव्यवस्था   " तांडा "            गोर बंजारा गणसमाज अनंत काळापासून आपल्या रुढी, परंपरा, रितीरिवाज जपत आला आहे. हजारो वर्षांपासूनच्या परंपरा टिकून राहण्याचे महत्वाचे कारण म्हणजे गोर गणाचे " तांडा " संघटन होय. " तांडा" गाव वस्तीच्या बाहेर, सतत भटकंती करणारा. बैलाच्या पाठीवर, बैलगाडीतून मालाची ने-आण करणे हा पारंपरिक व्यवसाय. जगाच्या कानाकोपऱ्यात फिरून जगाला जगणं आणि जगण्याची पद्धत शिकविणे. मालाच्या या वाहतूकीला तांडा " लदेणी " असे म्हणतो. आणि माल उचल करण्याच्या या प्रक्रियेला " खेप वटाणो " असे गोरबोली सांगतो. " तांडा " ज्यांच्या जीवनाचा भाग त्याला " गोर " तर इतर समाजातील लोकांना " कोर " म्हणून संबोधतो. " म गोरमाटी " अशी अख्या जगासमोर ओळख देणारा गोर बंजारा गण. पण याच गोर बंजारा गणाला जगाने हजारो नाव बहाल केलीत. कुणी बंणजारा, बंजारी, कुणी लमाण, लम्बाडा, तर कुणी सुगाली , शिंगाडीया असे एक ना अनेक नावे दिलेली आहेत. परंतु गोर बंजारा गणाला त्याच काही सोयरसुतक नव्हतंच. गोर बंजारा समाजाने य

गोर बंजारा समाज पुजाविधान ...५ धबुकार   गोर बंजारा गणात देवीदेवता व पुर्वजांच्या पुजा पद्धती अग्नीत हवी देवून करतात. यात " भोग "  व " धबुकार " असे दोन प्रकार पडतात. " भोग " मातृदेवता व सतगुरू सेवालाल, लिंगायत सामी, श्री बालाजी यादेवतांना अग्निमध्ये ( निखाऱ्यावर) द्यावयाच्या हवीला म्हणतात. पुर्वजांच्या नावाने व होळी, दिवाळीच्या नावाने दिल्या जाणाऱ्या अग्नीतील ( निखाऱ्यावर) हवीला " धबुकार " असे म्हणतात. धबूकार साठी जे प्राचीन नैवेद्य सांगितलेले आहे त्यात कडाई, लापसी व वळकट (शेवया) असे पदार्थ विशेष येतात. रव्यासारखे जाड कणिक उकळत्या गोड पाण्यात घोटीत शिजवले की ‘ कडाई ’ हा पदार्थ तयार होतो.  लापसी व शेवया (वळवट) हे पदार्थ विशेष सार्वत्रिकच आहेत.       धबुकार पुजा पद्धती प्रकार पहिला        नैवेद्याचे पदार्थ तयार झाले की पूजेचे ताट तयार करतात. ताटात बनविलेला पदार्थ टाकले की पूजेचे ताट तयार झाले. हल्‍ली अगरबत्ती पेटवून घेतात. तांब्याभरून (लोटा) पाणी घेतात. पूजेचे ताट चुलीसमोर ठेवतात. पाण्याचे भांडे पूजा करणार्‍यांच्या डाव्या बाजूला ठेवायचे असते. चुलीव

  गोर बंजारा समाज पुजाविधान..४   गोटपुजा         ‘ गोट ’ म्हणजे मृत पूर्वजांची सबली पूजा. याची पद्धती देखिल ‘पूजा’ पद्धतीची असून यातही ‘चोको पुरण्यात’ काढण्यात येतो. फक्‍त ‘ विन्ती ’ पूर्वजांच्या नावाने म्हणावयाची असते. ‘ गोट ’ फक्‍त पूजकांचे आई-वडील किंवा त्याच्या वडील किंवा वडिलांचे आईवडील (आजोबा आजी) पैतृक एवढ्याच लोकांची करतात. सामान्यतः गोर गणात पुर्वजाना दिवाळी व होळी या सणाच्या दूसऱ्या दिवसी त्यांच्या नावाने  " धबुकार " देत असतात. याकरिता शेव, खिर, लापसी यासारख्या आदिम काळापासून प्रचलित असलेले पदार्थ बनवितात. परिवारात काही शुभ प्रसंग असेल वा परिवारावरील एखादे अरिष्ट टळले असेल अशा वेळी साधारणपणे " गोटपुजा " करतात. येथे हे ही लक्षात घेणे आवश्यक आहे की पारधी, बेलदार, घिसडी, मसणजोगी अशा अनेक आदिम जमातीत ‘ गोट ’ प्रचलित आहे. गोट करणार्‍यासर्वच जाती-जमातीशी गोर बंजारा गणाचा पूर्वानुबंध आहे यावर सखोल, निष्पक्ष आणि चिकित्सक अभ्यास व्हावा . ज्यामुळे या जमाती आणि त्यांचे पृथ्वीतलावरील प्राचीन पाऊलखुणाचा काळ माहीत होईल. गोटपुजा पद्धती          गोर बंजारा गण गोटपुजेसाठ

  गोर बंजारा समाज पुजाविधान...३  " भोग "    गोर बंजारा गणात देवतांना आहुती देण्याच्या दोन पद्धती पुर्वापार प्रचलित आहेत. " # भोग " आणि " # धबुकार " या  व्यतिरिक्त देवीदेवतांना नैवेद्य देण्याची वेगळी पद्धत नाही . ' भोग ’ हे पूजाविधानही 'धबुकार ' प्रमाणेच वैशिष्ट्यपूर्ण आहे. या पद्धतीचे प्रयोजन पूर्वज व सण या व्यतिरीक्‍तच्या दैवतांना दाखवायच्या नैवेद्यासाठी आहे. जसे सतगुरू सेवालाल, जेता भाया, श्री लिंगासात गुरू, बालाजी वगैरे. " भोग " साठी घरासमोर अंगणात दाराच्या सरळ रेषेत चरी खोदतात. तत्पूर्वी सडावगैरे टाकून झाडून जागा साफ केलेली असते. या चरीत विस्तव पेटवितात. त्यावर प्रसादाचा पदार्थ " कडाव ( शिरा), खिर, चुरमा, भात यापैकी ज्या देवताची पुजा असेल त्यानुसार "  भोग " करीता बनवितात.  विशेषत: नैवेद्य, प्रसाद पुरुषंच तयार करतात. येथील सर्व पदार्थ पुरुषाने आणलेल्या पाण्यातच शिजवायचे असतात. पाणी, प्रत्यक्ष चरी वा त्या पदार्थासाठी धुऊन स्वच्छ केलेल्या भांड्याला स्त्रियांना स्पर्श करता येत नाही. चरीतील विस्तव विझू लागल्यास त्याल

गोर बंजारा समाज पुजाविधान    दसराव (देवीर घट)                  केवळ देवी पूजक गोत्रात देवीच्याच नावाने " दसराव "  केल्या जातो. प्राचीन काळी देवीच्या प्रतिमेएवजी चांदीचे नाणे असे. कालानुरूप त्यात बदल झाला. आताच्या काळात चांदी वा सोन्याची प्रतिमा वापरतात. या गोत्रामध्ये असणारी देवीची रौप्य वा सुवर्णाची प्रतिमा दसराव नियोजित दिवशी उजळून (वजळान) आणायची असते. चैत्र व अश्विन मासातील ( पेल ते दसवी माळ) प्रथमा ते दशमी पर्यंत कोणत्याही दिवसी. तसेच इतर वेळी मंगळवारी हि पुजा ठेवली जाते. देव उजळायला गेलेली व्यक्‍ती परत आली की, तांड्याबाहेर थांबून तेथून निरोप पाठवतो. निरोप मिळाला की, त्याचे कुटुंबीय, तांड्यांतील स्त्री पुरुष व गोरबोलीतील भजन करणार्‍यांना थाळी, नंगारा यावाद्यांसह बोलावून आपल्या सोबत घेतात.  सुपारी, नागवेलीचे पान, हळद कुंकू वगैरे पूजा साहित्य असलेले ताट व गडवाभर पाणी घेऊन हे लोक देवी आणणार्‍यास सामोरे जातात. त्यावेळी स्त्रिया गातात ते गाणे प्राचीन आणि वेगळ्या लयीत आहे..                   देवी लयेन जायेर गीद        बारन कोसेप मैया बाळदा बगदी।       हूँ ये मैया बाळदा बगदीये॥

  गोर बंजारा समाज पुजाविधान     चोको             गोर बंजारा गणाला ज्ञात असलेलं एकमेव देवी यंत्र म्हणजे " चोको " .  गोर गणात देवी देवतांची वा पुर्वज पुजा करायची असेल तर " चोको " नावचे यंत्र जमीनीवर काढले जाते.  " चोको " याला सर्वात पवित्र मानल्या जाते." चोको " काढून ज्या देवीदेवतांची पुजा केली जाते ते देव गोर गणाचे. ज्या देवतांच्या पुजेच्या वेळेस  " चोको " काढण्यात येत नाही. ते देवीदेवता गोर गणात इतर धर्मातून आले असे समजणे काही गैर नाही. ज्यादिवशी पुजा करायचे ठरले त्यादिवशी साधारणतः दुपारच्या आधी नाहीतर दुपारच्या नंतर सर्वप्रथम " चोको " नावाचे यंत्र काढतात. घरातील प्रमुख व्यक्ती, भगत  वा तांड्याचा नायक यापैकी कोणी एक हे कार्य पार पाडतो. याला " चोको पुरणो " असे म्हणतात. हे यंत्र जोंधळ्याच्या पीठाने जमिनीवर काढायचे असते. घरात काढावयाचे झाल्यास ओटा झाडून ती जमीन गायीच्या शेणाने सारवून घेतात. सुष्ट पुजेसाठी बहुधा असेच करीत असतात. ‘ चोको पुरणो ’ म्हणजे काढून झाले की, त्यात मध्यबिंदूवर चांदीचे नाणे, दाभण, कवडी, लिंबू, संप

  गोर बंजारा समाज आणि देवीदेवता  गोर बंजारा समाजात " मऱ्यामा " आणि सप्तमातृक देवीची विशेष करून आराधना, उपासना केली जाते. जसजसा गोर बंजारा समाज नागर संस्कृतीच्या संपर्कात आला. त्यायोगे वेगवेगळ्या देवतांची उपासना अनुकरणातून करणे सुरू केले. परंतु गोर बंजारा समाज इतर कोणत्याही देवतेची जरी उपासना करीत असला तरी जे सण, उत्सव साजरे करतो. त्यावेळी जुन्या धाटीपरंपरेला अनुसरूच करीत असतो. अशा धार्मिक कार्यात नागर संस्कृतीच्या देवतांचा संबंध येत नाही. गोर बंजारा गणात सप्तदेवी नंतर जी दैवतं आहेत त्यात मिठू भुकीया, जंगी-भंगी, लाखा बणजारा, भगवान सेवालाल, जेताभाया, रूपसिंग महाराज, सती सामत दादा, रामचंदसात , सामकी याडीचा नामनिर्देश करता देईल . यातील सर्व पूज्य व्यक्‍तीची गोर बंजारा गणात पारंपारिक पूजा रूढ होण्याची कारणे, त्या त्या व्यक्‍तीची धार्मिक आचरण , सामाजिक प्रतिष्ठा किंवा साक्षात्कारी जीवन संदर्भ ही होत. वरील सर्व पुजनिय व्यक्तीनी आपल्या वास्तविक जीवनात समाजाला नवीन दिशा देण्याचे कार्य केले. गोर बंजारा गण यांनी आपली धाटी, रिवाज व नीतीनियमाचे योग्य अनुसरण करावे याकरीता आपल्या जीवनाचा

  गोर बंजारा समाज आणि देवीदेवता         प्रत्येक व्यक्ती, समुह कोणत्या ना कोणत्या शक्तीची उपासना करीत असतोच. निसर्गात घडणाऱ्या चांगल्या -वाईट घटनेला दैवी चमत्कार मानण्याची वृत्ती पुर्वापार चालत आलेली आहे. निसर्गाच्या या अद्भुत, अनाकलनीय घटना कोणती तरी शक्ती नियंत्रित करते हि भावन मानवाच्या मनात उत्पन्न झाली. या अद्भुत, अगम्य शक्तीला आपल्या अनुकूल करण्यासाठी मानवाने भिन्न भिन्न प्रकारे त्याची आराधना सुरू केली.         गोर बंजारा गणसमाज हा सुद्धा  या विषयापासून वेगळा नाही. निसर्गाच्या या अद्भुत शक्तीला गोर गण " मऱ्यामा " असे म्हणतो. साऱ्या विश्वाची नियती नियंत्रित करणारी आदिमाया होय. सप्तमातृक अशा सात देवी गोर बंजारा गणात पुजल्या जातात. मातृशक्ती पुजक गोर बंजारागणाच्या  देवींची नावे- १. मर्‍यामा २. मथराल ३. तळजा ४ कंकाळी ५. सितळा ६. सती ७. हिंगळाज अशी होय. या सगळ्या मातृदेवता होत . प्रत्येक कुळाने आपापल्या परीने आपल्या कुलदेवता म्हणून वेगवेगळ्या रुपात पुजा, आराधना करणे सुरू केले आहे. १)मऱ्यामा (आदिमाया)                संपूर्ण बंजारा गणाने भावभक्तीने मानलेली अशी त्यांची मुख्य दे

  गोर बंजारा समाज आणि धर्मगुरू             बंजारागणाने स्वतःच्या धर्माविषयी काही कल्पना केल्या असतीलच असे वाटणे साहजिकच आहे. पण तसे नाही. बहुतेक आदिम लोकजीवनाप्रमाणे गोरबंजारा गणाचा धर्मविषयक वैचारिक विकास अप्रगत स्वरूपात आढळून येतो. धर्मकल्पनांचे नियंत्रण कोणत्याही समाजात सामान्यतः धर्मप्रमुखाच्या हाती असते. अशा धर्मप्रमुखांना निरनिराळ्या समाजातून वेगवेगळी संबोधने आहेत. गोर बंजारा गणाचा विचार करता या गणात धर्मगुरू व पुरोहित अशी कोणतीही संकल्पना अस्तित्वात नाही. गोर गणात नीतीनियमाचे उपदेश करणारे ‘ गुरु ’ व जुजबी सल्‍ला, मार्गदर्शन देणारे ‘ भगत ’ असतात. गुरू याला " गरू " असे म्हणतात. यांनी दिलेला सल्ला वा केलेले मार्गदर्शन पाळण्याबाबत कोणतीही बांधिलकी नसते. अशा लोकांच्या अनुभव व सत् विचारांचा आदर केल्या जाते हे वेगळे सांगायला नको. केवळ धर्माचा उपदेश करणारा अस्सल गुरुंचा पंथ बंजारागणात प्रचलित नाही, नव्हता.             गुरुची ख्याती बंजारा लोकसाहित्यात आढळत नाही. ‘ लेंगी ’ या होळी गीताचे जे ४-५ नमन गीत आढळतात त्यातही गुरुंना (मूळगीतात) नमन केलेले आढळून येत नाही. हे विशेषत्वाने

  गोर बंजारा समाज आणि धर्म संकल्पना                 गोर बंजारा गणाच्या धर्मविषयक संकल्पनांचा विचार करताना सर्वप्रथम हे लक्षात घेणे आवश्यक आहे की, भारतीय संघ राज्याचा खानेसुमारीत गोर बंजारांना हिंदू म्हटलेले आहे. भारतातील धर्माचा विचार करता जे मुस्लीम, ख्रिस्ती, बौद्ध धर्माचे नाहीत त्या सर्व समाजाची नोंद हिंदू धर्मात करण्यात आली आहे. केवळ मुखेरी बंजारा मुसलमान म्हणून गणल्या जातो. भारतात याशिवाय शिख धर्माचे अनुयायी (आचरणारे) पुष्कळ बंजारे आहेत. आता भारतातील ही खानेसुमारी पद्धती अलीकडील काळातील आहे. तत्पूर्वी बंजारागणाने स्वतःच्या धर्माविषयी काही कल्पना केल्या असतीलच असे वाटणे साहजिकच आहे. पण तसे नाही.                    बहुतेक लोकजीवनाप्रमाणे गोरबंजारा गणाचा धर्मविषयक वैचारिक विकास अप्रगत स्वरूपात आढळून येतो. असे असले तरी बंजारा गण लोकांच्या संपर्कात आल्यानंतर स्वतःला हिंदू म्हणवून घेऊन तद्नुरूप शक्‍तपथी आचरण करीत आला आहे. धर्मकल्पनांचे नियंत्रण कोणत्याही समाजात सामान्यतः धर्मप्रमुखाच्या हाती असते. अशा धर्मप्रमुखांना निरनिराळ्या समाजातून वेगवेगळ्या नावाने संबोधने आहेत. त्यांच्या शिकवण

  गोर बंजारा गोत्र.. गोत (पाडा)        गोर बंजारा गणातील मुख्य असलेल्या भुकीया (राठोड), झरपला (पवार) , पालतिया (चव्हाण) , वडतिया (जाधव) , बाणोत ( आडे) , तुरी(तंवार ) या गोत्राचे उपगट पडतात. त्याला गोरबोलीत " पाडा " असे म्हणतात. पाडे जरी वेगवेगळे असले तरी सामान्यतः त्यांची ओळख हि मुख्य गोत्रावरूनच होत असते. कोणत्याही उपगटात कोणतीही घटना घटित झाली तरी ती मुख्य गोत्रालाच बाधीत झाली असे मानले जाते.      १) भुकीया.. (राठोड)        जोतपूरच्या देमा गरुच्या वंशवेलीवरून भुकीया ( राठोड) चे एकूण सत्तावीस उपगट पडतात. यापैकी सेवासात चे चौदा (१४) व गोलावत चे तेरा (१३) मानले जाते. तर काही भागात मेनसीचे चार( ४ )मेलसीचे दहा (१०) मेघाचे सहा (६) आणि खमदरचे सात (७)  == असे एकुण भुकीयाचे  सत्तावीस (२७) पाडे मानतात.              सेवासात जंगी.                गोलावत भंगी        १ खोला.     ््            १. धेगावत       २. खाटरोत                 २. खेतावत       ३. रातळा                   ३. कडावत       ४. मोदरचा.                 ४. रामावत       ५. दामणीया                ५. राजावत       ६. जिंदाव